Santa Maria in Valle Porclaneta: romaanse pracht in de Abruzzen
- Ingrid
- 6 aug
- 3 minuten om te lezen
Aan de voet van de Monte Velino, in het dorpje Rosciolo dei Marsi, ligt verscholen in het landschap een van de meest bijzondere romaanse kerken van Midden-Italië: de Santa Maria in Valle Porclaneta. De kerk lijkt bijna op te gaan in haar omgeving – de sobere, langgerekte vorm weerspiegelt de contouren van de bergkam waartegen ze gebouwd is. Maar wie de drempel overstapt, betreedt een wereld van verfijnde sculpturen, verborgen symboliek en middeleeuwse devotie.
De Santa Maria in Valle Porclaneta stamt uit het midden van de 11e eeuw. De uiteindelijke bouw wordt toegeschreven aan de meester Niccolò, wiens graf zich nog altijd bij de ingang bevindt. Rond 1077 werd het complex, toen nog een kloosterkerk, geschonken aan de benedictijnen van Montecassino. Eeuwen van verval, aardbevingen en restauraties volgden, maar ondanks alles heeft de kerk gelukkig haar romaanse wezen behouden.
Hoewel de kerk van buiten sober oogt, wacht binnen een rijk versierd interieur. De aandacht wordt meteen getrokken door drie middeleeuwse topstukken: de ambone, het koorhek en het ciborium – alle drie daterend uit de 12e eeuw en toegeschreven aan de beeldhouwers Roberto di Ruggiero en Nicodemo di Guardiagrele.
De ambo, het verhoogde spreekgestoelte van waaruit het Evangelie werd verkondigd, is opgebouwd uit vier achthoekige zuiltjes en versierd met schitterende reliëfs. Scènes uit het Oude Testament komen tot leven: Jona wordt verzwolgen door een vis (en komt daar ook weer uit), David strijdt tegen een beer, Salomé danst. De stijl is levendig en expressief, met details die zowel bijbelse verhalen als universele menselijke thema’s verbeelden, zoals strijd, verleiding, verlossing.
De ambo is gemaakt - zo is te lezen op een inscriptie - gemaakt door Roberto Ruggiero en Nicodemo da Guardiagrele, resp. zoon en leerling van de in Abruzzo actieve beeldhouwer Ruggiero. Van Nicodemo weten we dat hij later nog twee ambones heeft gemaakt, die grote gelijkenis vertonen met dit exemplaar, namelijk in de Santa Maria del Lago in Moscufo en in kerk van Santo Stefano in Cugnoli.
Het koorhek (of iconostase of doksaal genoemd) vormt de grens tussen het schip van de kerk en het verhoogde priesterkoor. Achter het koorhek bevonden zich de priesters, ervoor het gewone volk. Om die reden staat de ambo ook vóór het koorhek: de dienst van het woord is immers gericht op het profane volk, terwijl de eucharistie plaatsvindt in het deel waar de gewijde priesters waren.
Het koorhek bestaat uit lage stenen platen, plutei genaamd, met daarop houten kolommen en een fraai gesneden architraaf. De stijl doet denken aan Byzantijnse iconenschermen, en benadrukt de heiligheid van het altaargebied.
Het ciborium – een soort baldakijn boven het altaar – is een ware blikvanger. Vier zuilen dragen een tweedelige, achthoekige koepelstructuur, rijk versierd met reliëfs van jachtscènes en fabeldieren: een boogschutter mikt op een griffioen, een hond bijt een mens. Deze scènes hebben waarschijnlijk een symbolische betekenis en verwijzen naar de strijd van de ziel tegen het kwaad, een thema dat in middeleeuwse beeldtaal vaak werd uitgebeeld in jachtmotieven.
Het ciborium
De kapitelen van de zuilen in de kerk zijn elk uniek. Naast klassieke motieven als palmetten en eierlijsten, zien we maskers, menselijke gezichten met baarden, monsters en sierlijke bladmotieven. De stijl verraadt invloeden uit de klassieke oudheid, maar ook Arabisch-Byzantijnse en Lombardische inspiratie. Die combinatie is typisch voor romaanse kerken in Centraal- en Zuid-Italië, waar in de middeleeuwen een levendige uitwisseling plaatsvond tussen westerse, oosterse en islamitische kunst.
Dat deze invloeden ook in de S.M. in Valle Porclaneta zichtbaar zijn, is geen toeval. De regio stond onder invloed van de benedictijnen van Montecassino, die nauwe contacten onderhielden met de Byzantijnse wereld. Daarnaast trokken ambachtslieden uit het zuiden – waar Normandiërs, Arabieren en Byzantijnen samenleefden – naar het binnenland. Zie bijvoorbeeld ook de driebladige of trilobate bogen van het ciborium, die getuigen van die Arabische invloed.
De muren en zuilen zijn beschilderd met kleurrijke fresco’s uit de 14e en 15e eeuw. Ze tonen bekende heiligen zoals Maria, Sint-Michiel, Sint-Antonius Abt en Santa Lucia. Sommige fresco’s zijn gedateerd (onder meer 1461), wat een zeldzame inkijk biedt in de schilderkunst van de late middeleeuwen in de Abruzzen.
Fresco's uit 14e en 15e eeuw
Ook kunstenaars lieten zich inspireren door deze plek. De Deense schilder Carl Budtz-Møller, geboren in de tweede helft van de 19e eeuw, was een van de buitenlandse kunstenaars die tussen 1883 en 1915 in de zomermaanden in Civita d’Antino (in het westen van Abruzzo) verbleven, als onderdeel van de kunstenaarskolonie rond de Deense schilder Kristian Zahrtmann. Hij bezocht daarnaast nog vele andere plekken in Abruzzo en elders in Italië, waaronder Scanno en de Santa Maria in Valle Porclaneta. Daar legde hij de devotie van de lokale bevolking vast, wat nu een mooie indruk geeft van hoe de kerk er toen uitzag.
Schitterend. Ik ben er geweest, maar het kerkje was - niet verrassend - gesloten. Misschien komt er nog eens een herkansing.
Groet, Alfons