Over Hector Berlioz, zampognari uit Abruzzo en kerstliedjes

Berlioz in Italië

Toen de Franse componist Hector Berlioz (1803-1969) in 1830 de Prix de Rome won, verbleef hij aansluitend anderhalf jaar in Rome. Hij verveelde zich daar vreselijk, aangezien er volgens hem weinig te beleven viel op muziekgebied. “Instrumentele kunst is een gesloten boek voor de Romeinen”, schreef hij in zijn memoires (h.39). “Ze hebben geen idee van wat wij een symfonie noemen.”

Hector Berlioz

Maar dan gaat hij verder:

“De enige muziek die me opviel in Rome is een vorm van populaire instrumentale muziek waarvan ik eerder geneigd ben te denken dat het een restant is uit de oudheid - ik heb het over de pifferari. Dat is de naam die ze geven aan rondtrekkende muzikanten die, als de kerst nadert, in groepjes van vier of vijf uit de bergen komen. Uitgerust met doedelzakken en pifferi (een soort hobo) komen ze devote concerten geven voor beelden van de Madonna. Ze dragen gewoonlijk brede jassen van bruine stof en dezelfde puntige hoeden die struikrovers dragen; hun uiterlijk heeft een soort wilde mystiek die vol originaliteit is. Ik heb uren naar hen gekeken in de straten van Rome, hun hoofden lichtjes gebogen over de schouder, hun ogen stralend van het meest intense geloof, hun blik gefixeerd met vrome liefde op de heilige Madonna, bijna even stil als het beeld dat ze aanbidden. De doedelzak, ondersteund door een grote piffero die de bas laat klinken, speelt een harmonie van twee of drie noten, waarboven een middellange piffero de melodie vertolkt. Daar bovenop laten twee kleine en zeer korte pifferi, gespeeld door kinderen van 12 tot 15 jaar, het trillers en cadansen regenen en baden zij de rustieke melodie in een waterval van exotische versieringen. Na feestelijke en vrolijke deuntjes die langdurig herhaald worden, brengt een langzaam en plechtig gebed, vol vaderlijke warmte, de ongekunstelde symfonie tot een waardig einde ... Van dichtbij gehoord is het geluid zo luid dat het bijna ondraaglijk is; maar van een zekere afstand gehoord heeft dit vreemde orkest een impact die weinigen onbewogen laat. Toen hoorde ik de pifferari in hun eigen gebied, en hoewel ik ze al opmerkelijk had gevonden in Rome, werd ik - eenmaal in de wilde Abruzzi-bergen, waar mijn dwalende fantasie me had gegrepen - er nog meer door geraakt.”

Pifferari en zampognari

De ‘pifferari’ was de naam die buitenlandse reizigers, die in de negentiende eeuw de Grand Tour deden, gaven aan musicerende herders uit de bergen. Meestal worden dit soort groepjes musici ‘zampognari’ genoemd, naar de in het oog (en oor!) vallende ‘zampogna’, een soort doedelzak. Interessant detail is, dat het woord zampogna afgeleid is van het Latijnse symfonia (en dat weer van het Griekse συμϕωνία). Uitgerekend deze musici vormden dus, getuige zijn memoires, volgens Berlioz een uitzondering op zijn constatering “Ze hebben geen idee van wat wij een symfonie noemen.”

Het bespelen van de zampogna is een oude traditie in Zuid-Italië en in het bijzonder in de regio Abruzzo, waar het instrument al eeuwenlang verbonden is met de wereld van herders en schapen, de pastorale wereld dus. De zampognari bespeelden normaal gesproken dit oude instrument wanneer zij in de bergen over hun kudde waakten, maar tijdens de laatste negen dagen voor kerst (de kerstnoveen genaamd, novena di Natale) trokken zij uit de bergen naar de grote steden, met name Napels en Rome. De kerstnoveen, in Italië al een algemeen gebruik in de 17e eeuw, was een periode waarin aan Maria votiefmissen werden opgedragen. De zampognari speelden dan ook vooral voor de vele Mariabeelden of kerststallen die zij in straten van die grote steden tegenkwamen.

Berlioz geïnspireerd door de muziek van de herders

Niet alleen in het werk van bekende negentiende-eeuwse literatoren die de Grand Tour in Italië deden (Stendhal, Dickens, Goethe, Lear en Gregorovius) kwamen de doedelzakspelers van Abruzzo regelmatig voorbij. Ook vele musici en componisten werden in de afgelopen eeuwen door de zampognari met hun repertoire geïnspireerd, zoals Handel, Berlioz, Gounod en Corelli. De pastorale muziekstukken van deze componisten werden grotendeels beïnvloed door de klanken van deze bijzondere rondtrekkende musici.

Berlioz bijvoorbeeld maakte in twee stukken gebruik van de muziek van de pifferari, zoals hij ze noemde. In het derde deel van zijn symfonie ‘Harold en Italie’, getiteld ‘Sérénade d'un montagnard des Abruzzes à sa maîtresse’, introduceerde Berlioz een ritornello die het musiceren van de pifferari imiteert:

Gespeeld door de pifferari moet dat voor Berlioz ongeveer zo geklonken hebben:

Van herders naar kerstliedjes

Er is ook een echo van de muziek van de pifferari in het eerste van de ‘Trois morceaux pour l'orgue mélodium’, die Berlioz in 1844 schreef, getiteld ‘Sérénade Agreste à la Madone sur le théme des Pifferari Romains’:

Van de vele melodieën die die musicerende herders uit de bergen in de dagen voor kerst voor Mariabeelden in Napels en Rome speelden, is het juist déze melodie, hier door Berlioz gebruikt, die al eeuwen lang de associatie oproept met kerst en herders. Ook Georg Friedrich Händel, die in The Messiah (1741) al met de pifa verwees naar de pifferari, gebruikte precies deze herdersmelodie, toen hij voor diezelfde Messiah muziek zette onder de pastorale symboliek van de profetische tekst uit het Oude Testament ‘And He shall feed his flock like a shepherd' :

In de achttiende eeuw maakte bisschop en componist Alfonso Maria de' Liguori met deze zelfde herdersmelodie een kerstlied met een Napolitaanse tekst, genaamd ‘Quanno nascette Ninno’ (Toen het Kind werd geboren; voor tekst en Engelse vertaling klik hier).

“Quanno nascette Ninno” gezongen door Pina Cipriani (met Napolitaanse tekst onder het filmpje):

De eerste regels van dit lied luiden:

"Quanno nascette Ninno a Bettlemme

Era nott'e pareva miezo journo"

De vertaling daarvan luidt

“Toen het Kind werd geboren in Bethlehem

Was het nacht, maar het leek middag "

En dát kennen we weer van het Nederlandse kerstliedje “Toen God in Bethlehem”, dat een bewerking is van dit Napolitaanse origineel. Het werd in de zestiger jaren door Jan Mul (muziek) en Gerard Wijdeveld (tekst) gemaakt en was in de zestiger en zeventiger jaren erg populair bij kinderkoren:

Toen God in Bethlehem

Tu scendi dalle stelle

Van de lange originele Napolitaanse versie werd al snel door Alfonso Maria de' Liguori een kortere versie in het Italiaans gemaakt, getiteld ‘Tu scendi dalle stelle’ ('Gij komt van de sterren'), die uitgroeide tot een van de populairste kerstliedjes in Italië én ver daarbuiten. Daarom hier een greep uit de vele vertolkingen:

Door de zampognari Sandro Sottile en Sergio Vizza:

Door Andrea Boccelli:

Door Luciano Pavarotti:

En van de vele Amerikaanse versies deze Sing-Along versie met tekst

From Starry Skies Thou Comest

Tot slot

De zampognari verdwenen begin jaren zestig uit het normale straatbeeld, niet in de laatste plaats door het grotendeels verdwijnen van de herderscultuur in de zuidelijke regio’s. In 2013 verscheen van de hand van Antonio Bini, kenner van de geschiedenis en tradities van Abruzzo, het boek 'Li chiamavano pifferari. Zampognari mito dell'Abruzzo pastorale'. Daarin reconstrueert de auteur de aanwezigheid van doedelzakspelers in de 18e en 19e eeuw aan de hand van persoonlijke getuigenissen en vooral talloze afbeeldingen.

De laatste jaren is er een hernieuwde belangstelling voor het herstel van de eeuwenoude tradities die met de herderscultuur te maken hebben, zoals de transumanza, maar ook die van de pifferari/zampognari. In het plaatsje Scapoli in Molise (ooit deel van de ‘Abruzzi’) staat een heus museum van de zampogna en wordt ieder jaar in het laatste weekend het Festival internazionale della zampogna gehouden. En in Abruzzo zorgen allerlei initiatieven ervoor dat de traditie van de zampogna nieuw leven ingeblazen wordt, zoals de Associazione Zampogne d'Abruzzo, die jonge mensen stimuleert zich op te laten leiden op conservatoriumniveau. Of het jonge muziektheatergezelschap Cuntaterra, dat bijzonder actief is in Abruzzo en daarbuiten, met onder meer het Quartetto Petra:

Tu scendi dalle stelle door Quartetto Petra