Een dag in Fossa, twee dromen die uitkomen
“Ingrid, I found my zio, I found my uncle!”, riep de Amerikaanse Patricia mij deze zomer opeens vanaf de andere kant van het plein toe. Meer dan dertig jaar geleden kwam deze kunstenares uit New York naar Abruzzo, op zoek naar de familie van haar ‘nonno’, de vader van haar vader, die in 1904 uit Abruzzo was geëmigreerd naar Amerika. Nonno had echter zijn jonge vrouw en kind, de vader van Patricia, al heel vroeg in de steek gelaten en was compleet uit beeld verdwenen, wat het zoeken naar zijn familie in Abruzzo jaren later tot een lastige kwestie maakte. Patricia vond haar directe familie dan ook niet, maar kocht wel een studio in Anversa degli Abruzzi, richtte er een ‘ summer art school’ op en gaf daar iedere zomer aan toeristen uit Amerika schildercursussen. De Gole del Sagittario, waar Anversa in ligt, lenen zich daar dan ook uitstekend voor. Niet voor niets waren die al in de 19e eeuw ontdekt door Engelse reizigers, die hun ervaringen optekenden in reisverslagen. Later kwamen daar ook beroemde kunstenaars als fotograaf Henri Cartier Bresson en M.C. Escher, die er enkele maanden verbleef en zich door het landschap en de architectuur van de bergdorpen, zoals Castrovalva en Scanno, liet inspireren. Nog onlangs besteedde het programma Linea Verde op Rai1 een hele aflevering aan dit bijzonder mooie stukje Abruzzo. Klik hier om die uitzending te zien.
Patricia vertelde me, dat haar jarenlange zoektocht nu eindelijk beloond was met een eerste contact met een oom van haar, die strikt genomen een oom van haar váder was: zijn moeder was de zus van haar nonno geweest. Ik feliciteerde haar enthousiast met dit geweldige nieuws. “ Hij woont in Fossa”, zei ze. “Fossa?!” riep ik uit. “ Fossa ligt onder de rook van l’Aquila”, vertelde ik haar, “ en is in 2009 zwaar getroffen door de aardbeving. De hele bevolking is toen geëvacueerd. Fossa was en is daarnaast vooral ook bekend van een kerkje, dat fresco’s bevat die zó mooi zijn, dat ze - samen met de fresco’s van het Oratorio di San Pellegrino in Bominaco - beschouwd kunnen worden als dé hoogtepunten van de middeleeuwse kunst in Abruzzo. Ik ben er twee jaar geleden nog voorzichtig gaan kijken, maar het kerkje stond toen nog volledig in de steigers. Die fresco’s zien staat bovenaan mijn wensenlijst in Abruzzo!”
Twee dagen later riep Patricia me weer toe op het plein: “Ingrid, my uncle has the key to the church in Fossa, so when do you want to go?” Mijn mond viel open van verbazing. Ze maakte vast een grapje. Maar het was echt waar...
En zo reden Paricia en ik op een mooie dag in augustus naar Fossa. Dochter Jessica, schoonzoon Matt en kleindochter Evelyn - net als Patricia afkomstig uit New York en eveneens parttime inwoners van Anversa – gingen mee. De Amerikanen waren vol spanning om eindelijk een direct, Italiaans familielid te ontmoeten en ik om eindelijk de fresco’s van de Santa Maria ad Cryptas te kunnen bewonderen.
Op het afgesproken tijdstip ontmoeten we daar dan Edmondo, de oom van Patricia, een aardige man van in de tachtig, maar in doen en laten veel jonger. Het is een emotioneel moment voor Patricia, die zó lang op zoek is geweest naar haar familie. Hier was dan eindelijk een familielid in levenden lijve, die wellicht meer kon vertellen over die nonno, die zo onbekend was gebleven. Ze blijft hem om de has vliegen, zo blij is ze hem gevonden te hebben. Het verhaal van Patricia en Edmondo gaat later verder, want we gaan eerst de kerk in, omdat er nog meer mensen met oom Edmondo hadden afgesproken om de kerk te bezichtigen. En daar heb ik mijn emotionele moment….
De Santa Maria ad Cryptas
De Santa Maria ad Cryptas is gebouwd in de dertiende eeuw, op een plek waar waarschijnlijk in de negende of tiende eeuw een heiligdom met een crypte stond: daar ontleent de kerk dan ook haar naam aan. De kerk werd al in 1902 tot nationaal monument verklaard. Het kerkgebouw zelf bestaat eigenlijk alleen maar uit een middenschip (met een ‘aediculum’, een kapel links vooraan) en een vierkant priesterkoor. Maar De grootste schat van de kerk wordt echter gevormd door fresco’s die de binnenmuren en de gewelven compleet bedekken.. Meteen bij binnenkomst word ik dan ook overvallen door een gretigheid en gulzigheid om álle fresco’s minutieus te bekijken en te fotograferen, te proeven bijna, als een kind in een snoepwinkel…..
De schilderingen kunnen verdeeld worden in twee cycli uit twee periodes: de eerste (in het priesterkoor, op de triomfboog, de rechtermuren en de contrafaçade) was het werk van de Montecassino-Byzantijnse school uit de dertiende eeuw; de tweede cyclus, op de linkermuur, was het werk van de Toscaanse kunstenaars uit de veertiende en vijftiende eeuw.
De fresco’s uit de dertiende eeuw
Rechtermuur
Het verhaal begint aan de rechterkant van de triomfboog en gaat door op de rechtermuur met episodes uit Genesis. We zien scenes uit het scheppingsverhaal, met een jonge, baardloze God die het licht van de duisternis scheidt, de aarde en de zon schept en dan de dieren en vogels.
V.l.n.r.: God scheidt Licht en Duisternis; God schept de Zon en de Maan; God schept de dieren
Dan volgt de schepping van de man, de vrouw en Eden en de waarschuwing van God aan Adam en Eva in het Latijn:
Ex oi ligno Paradisi comede – de ligno Q E in medio Paradisi ne comedas – in Q hoc C M
Dit is kort voor: Ex oi (omni) ligno Paradisi comede – de ligno q (quod) e (est) in medio Paradisi ne comedas – in q (quocumque die) hov (ex eo) c (comederis) m (morieris).
Vertaald is dat: Eet van elke boom in het Paradijs – eet niet van de boom in het midden – op welke dag je ook van die boom eet zul je sterven.
V.l.n.r. God schept Adam en daarna Eva; De waarschuwing van God aan Adam en Eva
In het middelste gedeelte van de rechtermuur zien we boven een altaar uit de zestiende eeuw zes profeten met goddelijke boodschappen in hun linkerhand. In het gedeelte rechts van het altaar zien we schilderingen in drie rijen: bovenaan St. Joris die de draak doodt en St. Martinus, die zijn kleding aan een arme bedelaar geeft (of St. Mauritius, volgens andere bronnen). Daaronder een kalender met de laatste zes maanden van het jaar, die elk een activiteit die typisch is voor de maand voorstellen (juli oogsten, augustus dorsen, september fruitoogst, oktober druivenpluk, november zaaien en december het doden van het varken). Tot slot drie grote Patriarchen (Abraham, Isaak en Jacob), met zielen in hun schoot.
V.l.n.r.: de zes profeten; St. Joris en ST. Martinus (of St. Mauritius); de zes laatste maanden van het jaar, boven de Patriarchen
Priesterkoor
Op het priesterkoor zien we wellicht de mooiste fresco’s: die van het lijden en sterven van Jezus, rijk aan details en met expressieve gezichten. Op de muren staan in de hoogste gedeelten allerlei heiligen. In de lagere delen kunnen we het lijdensverhaal volgen. Op de linkermuur het laatste avondmaal en de arrestatie en op de achterwand de geseling, de kruisiging met Maria links en Johannes rechts en tot slot de graflegging, waarbij de vrouwen rouwmisbaar maken en de hand van Jezus Johannes' gezicht raakt.
Bovenaan: Laatste Avondmaal; 2e rij: het verraad en de geseling; 3e rij: de kruisiging en de graflegging
Contrafaçade
De cyclus eindigt op de contrafaçade met het Laatste Oordeel. Hier zijn de fresco’s in vier delen verdeeld: de apostelen, de engelen, de wederopstanding van de doden en de hel. Christus staat bovenaan, omringd door engelen met muziekinstrumenten; dan aan de linkerkant de uitverkoren zielen en aan de rechterkant de veroordeelde zielen. Dan de zielen van de doden, Aartsengel Michael en onderaan de hel met de demonen. Een legende zegt, dat Dante Alighieri, toen hij in 1294 in l’Aquila was voor de kroning van Celestinus V, de Santa Maria ad Cryptas bezocht en bij dit Laatste Oordeel inspiratie opdeed voor zijn Divina Comedia.
De fresco’s uit de veertiende/vijftiende eeuw
De linkermuur
De linkermuur is het werk van Toscaanse kunstenaars en heeft een andere thema, namelijk dat van Maria, moeder Gods, als intermediair tussen mens en God. We zien episodes uit het leven van Maria, waaronder de Annunciatie, St. Joachim bij de herders, de ontmoeting van Joachim en Anna bij de Gouden Poort, de geboorte van Jezus en de ziekte van Maria. In het middelste deel van de linkermuur worden de verplaatsing van het lichaam van Maria door de apostelen, de aflegging en de tenhemelopneming van Maria voorgesteld.
Maria lactans
Bijzondere aandacht trekken, naast deze cycli, twee voorstellingen van een voedende Maria: rechts op de triomfboog zien we een Madonna die het Kind voedt en in de kapel links de zogenaamde ‘Madonna del latte’ (de Madonna van de melk), van de hand van Gentile da Rocca uit 1283, waarvan het origineel zich in het Museo Nazionale dell’Aquila bevindt.
Een familie die haar wortels vindt
Inmiddels is oom Edmondo al buiten en als de laatsten van ons de kerk hebben verlaten, sluit hij de deur en loopt naar de auto. Daar pakt hij een boek uit en laat die aan Patricia, haar dochter en kleindochter zien. Het is een familieboek dat gemaakt is door een ander Amerikaans familielid van Edmondo, maar van een andere tak. En zo zien de drie generaties Amerikaanse afstammelingen van een emigrant uit Abruzzo een groot deel van hun Italiaanse familie bij elkaar in hun onderlinge relatie. Een enkel familielid herkent Patricia uit de onderzoeken die ze al gedaan had. Het zijn prachtige momenten.
Edmondo neemt ons daarna eerst mee naar het kerkhof, waar een aantal familieleden liggen, onder wie de bisnonni – overgrootouders – van Patricia, de nonni van Edmondo.
Daarna laat Edmondo ons Fossa zien, of wat er van over is. Het maakt diepe indruk op ons. Overal worden huizen en andere gebouwen gestut met grote, dikke balken. Je kunt nog zien dat het voor 5 april 2009 een prachtig dorp geweest moet zijn, maar nu is het totaal overwoekerd. Op sommige plekken is goed te zien dat de bewoners snel zijn vertrokken. Een rozenkrans die nog op een sofa ligt, petten die aan een haak hangen. Edmondo vertelt dat er bij de aardbeving vier mensen zijn overleden. Alle andere bewoners wonen nu in een nieuw opgetrokken dorp iets verderop, waar eenieder geprobeerd heeft het leven weer op te pakken. Maar dat leven zal nooit meer hetzelfde zijn.
